meşruti monarşi

hükümdar ve meclisin aynı anda yönetimde bulunduğu yönetim şekli. yetkilerin dağılımı ve sınırı bir anayasa ile belirlenir.

anayasal monarşi ya da meşrutiyet, monarkın yetkilerinin bir anayasa tarafından sınırlandırıldığı yönetim şeklidir. bu açıdan mutlak monarşiden ayrılır. meşrutî monarşiler aynı zamanda parlamenter monarşilerdir, ancak parlamenter monarşiler her zaman meşrutî olmayabilir: umman gibi parlamenter mutlak monarşiler mevcuttur. monarşi bir hükümdarın devlet başkanı olduğu bir yönetim biçimidir. bu hükümdar, türkçede han, kağan, hakan ile başka dillerden geçmiş kral, imparator, şah, padişah, prens, emir gibi çeşitli adlar alabilir. bir monarşiyi diğer yönetim biçimlerinden ayıran en önemli özellik, devlet başkanının bu yetkiyi yaşamı boyunca elinde bulundurmasıdır. cumhuriyetlerde ise devlet başkanı seçimle işbaşına gelir. “monarşi” sözcüğü türkçeye fransızca "monarchie" kelimesinden girmiştir. monarchie kelimesi ise yunanca “tek şef” anlamına gelen "monos archein" kelimelerinden türemiştir. o halde monarşi, etimolojik olarak, “tek kişinin yönetimi” anlamına gelmektedir. birçok ülkede toplumsal ve siyasal gelişim, özellikle 18. yy. sonların­da, «meşrutî» adı verilen yeni bir tür monarşinin doğmasına yol açtı. bu monarşi tipinde hükümdarın yetkileri, yazılı bir anayasa ile tanımlanmış ve sınırlanmıştır. bu monarşi genellikle «parlamenter»dir ve demokrasiye pek yakın olabilir: kral devletin simgesi olarak kalır, ancak yürütme yetkisini bir hükümete bırakır; hükü­met de halk tarafından seçilmiş bir millet meclisinin kararlarına uyma­ya zorunludur. hollanda, danimarka, birleşik krallık, japonya, isveç ve belçika'da durum böyledir avrupa'da mutlakiyetçi kraliyet rejiminden parlamenterizme geçiş, birleşik krallık'ta başlamıştır. kıran kırana geçen siyasi mücadelenin sonucunda ingiliz soylular, kral yurtsuz john'a 1215 yılında magna carta (magna karta) adı verilen bir fermanı kabul ettirerek, parlamento yönetimini kurdular. buna göre: 1. kral halkın onayını almadan vergi toplayamayacaktı. 2. kanuni dayanağı olmadan kimse tutuklanamayacak, hapis ve sürgün edilemeyecekti. 3. ülkeye giriş ve çıkış serbest olacak, tam ticaret serbestliği tanınacaktı. parlamenter sistem bazen işletilerek, bazen askıya alınarak, 17. yüzyıla gelinmiş olundu. bu yüzyıl mutlakiyetçilerle, özgürlükçü hareketlerin mücadelesine sahne olmuştur. kral i. charles'ın parlamentoya danışmadan ispanya ve fransa'ya savaş ilan etmesi ve bu savaşların maliyetini karşılayabilmek için vergileri arttırması üzerine, ingiliz parlamentosu 1628 yılında haklar bildirisi (petition of rights) adı verilen belgeyi yayınladı. bu bildiride, kralın yetkileri sınırlanarak hukuksal süreçten geçmeden kralın kimseyi suçlayamayacağı, cezalandıramayacağı ve orduyu halka karşı kullanamayacağı belirtiliyordu. kral buna tepki göstererek parlamentoyu dağıttı. ancak, vergi izni alabilmek için 1640 yılında parlamentoyu tekrar toplanmaya çağırmak zorunda kaldı. aradan geçen kırk yıllık süreç sonunda, 1689 yılında ingiliz parlamentosu'nun haklar kanunu (bill of rights) yayınlamasıyla, egemenlik parlamentonun denetimine geçmiştir. bu bildiriye göre; 1. parlamento seçimleri serbestçe yapılabilecektir. 2. parlamento üyeleri tam bir ifade özgürlüğüne sahip olacaktır. 3. parlamentonun kabul ettiği kanunlar kral dahil herkesi bağlayacaktır. 4. parlamentonun izni alınmadan asker ve vergi toplanamayacaktır. bu kanun ile parlamenter demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi ilkeler avrupa'da ve tüm dünyada ilk önce ingiltere'de uygulanmıştır temsili demokrasiler içerisinde parlamenter rejimin temel özelliklerini şu şekilde özetlemek mümkündür: parlamenter rejimde yasama ve yürütme organları hukuken birbirinden bağımsızdır, ancak aralarında bir takım işbirliği ve etkileşim mekanizmaları vardır. bu rejimde yürütme iki-başlıdır. devlet başkanı, yürütmenin sorumsuz başını oluşturur. yürütmenin sorumlu organının başında ise başbakan bulunur. başbakanın parlamenter olması şartı bulunmaktadır; buna karşın bakanların parlamenter olması şartı aranmamaktadır. devlet başkanının siyasal açıdan sorumluluğu bulunmamaktadır. bakanlar kurulunun parlamentoya karşı sorumluluğu bulunmaktadır devlet başkanı hükümet etmez. devlet başkanının uzlaştırıcı ve uyarıcı bir rolü bulunmaktadır. yürütmenin diğer başını oluşturan bakanlar kurulu, yasama organına karşı sorumludur. parlamenter sistemlerde çoğunluk ilkesi genel olarak esastır. mecliste çoğunluğu sağlayan parti hükümet eder ve bu partinin başkanı başbakan olur. hükümet yasama organına karşı sorumludur. parlamenter sistem tek meclisli ya da iki meclisli olabilir. parlamenter sistemde yasama ve yürütme arasındaki ilişki, işbirliği ve karşılıklı etkileme mekanizmasına dayanır. yasama, yürütmeyi çeşitli yollarla denetler ve gözetim altında bulundurur. meclise güvensizlik oyu vererek hükümeti düşürebilir. meclis güvensizlik oyu vererek hükümeti düşürebilir. buna karşılık, yürütme de meclisi feshetme olanağına sahip bulunmaktadır. fesih yetkisi, parlamenter sistemde, istikrarın sağlanmasında önemli yeri olan bir kurumdur. yukarıda özetlediğimiz özelliklere sahip parlamenter rejim halen çeşitli ülkelerde uygulama olanağı bulmaktadır. parlamenter rejimin doğduğu ve halen uygulandığı tipik örnek birleşik krallık'tadır. buradaki parlamenter rejime “westminster modeli” adı da verilmektedir. ilk meşrut-i devlet hitit imparatorluğudur.